Bậc quân tử là người như thế nào?
Trong “Luận ngữ – Vi chính” có viết: “Tử Cống hỏi về người quân tử, Tử viết: ‘Quân tử bất khí’. Tử viết: ‘Tiên hành kỳ ngôn nhi hậu tòng chi’. ‘Quân tử chu nhi bất bỉ,Jg oán hận, thân có đạo nghĩa mà không biểu lộ khoe khoang, suy xét vấn đề thông minh sáng suốt mà lời nói uyển chuyển. Tuân theo nhân nghĩa để thực hiện lý tưởng của mình, không ngừng nỗ lực vươn lên. Dáng vẻ ung dung tự tại của họ tưởng dễ dàng đạt được nhưng không thể đạt tới cảnh giới của họ. Người như vậy chính là quân tử”.
Trong “Luận ngữ – Hiến vấn”, Khổng Tử viết: “Quân tử đạo giả tam, ngã vô năng yên: Nhân giả bất ưu, tri giả bất hoặc, dũng giả bất cụ”. Ý tứ là: Đạo của người quân tử nhìn ở 3 phương diện mà ngay cả bản thân ông vẫn chưa làm được. Đó chính là làm người nhân đức không ưu sầu, người thông minh không mê hoặc, người dũng cảm không sợ hãi. Người quân tử không chỉ là người có nhân đức mà cần có “trí” và “dũng”. Khổng Tử cũng nói: “Quân tử nghĩa dĩ vi thượng. Quân tử hữu dũng nhi vô nghĩa vi loạn, tiểu nhân hữu dũng nhi vô nghĩa vi đạo”. Ý là, người quân tử đề cao chữ nghĩa, nếu có dũng mà bất nghĩa thì loạn. Kẻ tiểu nhân bất nghĩa sẽ thành phường trộm cướp.
Trong “Luận ngữ – Quý thị”, Khổng Tử bàn: “Quân tử hữu cửu tư: thị tư minh, thính tư thông, sắc tư ôn, mạo tư cung, ngôn tư trung, sự tư kính, nghi tư vấn, phẫn tư nan, kiến đắc tư nghĩa”. Nghĩa là, người quân tử có 9 điều lo nghĩ: Khi nhìn cần suy xét xem đã nhìn rõ nhìn thông suốt hay chưa. Khi nghe cần cân nhắc xem đã nghe hiểu rõ chưa. Cần xem thái độ sắc mặt của bản thân có ôn hòa hay không. Cần xem dung mạo có khiêm tốn hay không. Cần xem xét lời nói và hành động có đi đôi với nhau hay không. Làm việc có cung kính nghiêm túc hay không. Gặp phải điều hoài nghi cần tự hỏi bản thân xem có cần hỏi người khác không. Phẫn uất cần tự hỏi bản thân có gây ra họa gì không. Khi đắc được lợi ích cần xem có phù hợp nhân nghĩa hay không.
‘Trung Dung’ viết: “Đạo dã giả bất khả tu du ly dã; khả ly phi đạo dã; thị cố quân tử giới thận hồ kỳ sở bất đổ, khủng cụ hồ kỳ sở bất văn, mạc hiện hồ ẩn, mạc hiển hồ vi; cố quân tử thận kỳ độc dã”. Đối với người quân tử xưa mà nói thì từng phút từng giây họ cũng không được xa rời đạo. Khổng Tử cũng từng nói qua, người quân tử mà không có nhân đức thì sao có thể gọi là quân tử được? Người quân tử không được xa rời nhân đức, cho dù là lúc ăn cơm hay làm việc hoặc gặp phải thời điểm gấp gáp nguy khốn.
Người quân tử so đức như ngọc
Trong “Thuyết văn giải tự”, Hứa Thận có viết: ‘Ngọc thạch chi mĩ hữu ngũ đức giả’. Ý là vẻ đẹp của ngọc cũng như người quân tử có năm đức: nhân, nghĩa, trí, dũng, khiết. Trong “Quản tử – Thủy đích” cũng có câu: “Phù ngọc chi sở quý giả, cửu đức xuất yên.” Ngọc trở thành vật trân quý như vậy vì nó có chín loại phẩm chất đạo đức tốt đẹp. Dù là trong so sánh nào đi nữa thì người xưa đều thể hiện ra cảnh giới “người quân tử so với đức của ngọc”.
5 loại đức của ngọc quý được ví với 5 loại phẩm đức của người quân tử là: Vẻ đẹp mềm mại sáng bóng chính là biểu tượng cho phẩm hạnh nhân đức. Từ bề ngoài có thể nhìn thấy hoa văn ẩn chứa bên trong, đây là phẩm hạnh “nghĩa”. Thanh âm trầm bổng thuần khiết phát ra từ ngọc đẹp có thể vang xa, đây là phẩm hạnh “Trí”. Mặc dù độ cứng không quá lớn nhưng ngọc quý lại không dễ bị bẻ gãy trong môi trường tự nhiên, điều này tượng trưng cho phẩm đức dũng cảm cần có của người quân tử. Chất liệu của ngọc tuy sắc nhọn và góc cạnh nhưng không làm tổn thương người cầm nắm, điều này được ví như đức thuần khiết trong sạch của bậc chính nhân quân tử.
Thuyết về 9 đức của ngọc ví với 9 đức hạnh của người quân tử là: Mềm mại sáng bóng của ngọc là biểu hiện của phẩm hạnh nhân đức. Thanh tịnh mà có hoa văn là phẩm hạnh trí. Cứng mà không bị bẻ gãy là phẩm hạnh nghĩa. Có góc cạnh mà không làm tổn thương người là tiết hạnh của quân tử. Tươi sáng không tì vết là phẩm đức thuần khiết. Nứt gãy mà không khuất phục là phẩm đức dũng. Ưu điểm và khuyết điểm có thể nhìn rõ từ bề ngoài là phẩm đức thành thật. Hoa văn và sáng bóng hòa quyện với nhau mà không xâm phạm là đức tha thứ. Khi gõ vào ngọc thì âm thanh trầm bổng vang xa, tinh khiết mà không loạn là phẩm đức quy củ.
Trong “Lễ Ký – Sính Nghĩa” có ghi chép khi Tử Cống thỉnh giáo Đức Khổng Tử: “Tại sao người quân tử lại coi trọng ngọc mà coi nhẹ đá?”. Đức Khổng Tử có trả lời rằng: “Phẩm chất đạo đức tốt đẹp của các bậc quân tử từ xưa tới nay vẫn luôn được so sánh với ngọc là bởi vì, sự ấm áp lại trơn bóng sâu lắng của ngọc được so sánh với chữ nhân. Sự vẹn tròn chặt chẽ lại rắn chắc của ngọc chỉ có thể so với trí huệ. Có góc cạnh mà không làm bị thương tới người được so sánh như sự chính nghĩa. Sau khi gia công khối ngọc thành một miếng ngọc bội trang sức nghiêng mình được so sánh với sự lễ phép. Nhẹ nhàng gõ vào ngọc ta sẽ nghe thấy âm thanh trong trẻo du dương, vang vọng đến cuối cùng lại cao vút và dừng lại, âm thanh này được so sánh với sự êm ái dịu dàng của âm nhạc; vừa không bởi muốn phô trương những ưu điểm mà che giấu đi khuyết điểm. Cũng không bởi chỉ nhìn khuyết điểm mà che mất đi ưu điểm, điều này được so sánh với sự Trung thành. Vẻ rực rỡ lấp lánh trước sau như một của ngọc được ví như sự đáng tin cậy “chữ Tín” cao quý của người quân tử. Ẩn sâu bên trong ngọc bội có khí sắc như trắng như hồng, được ví như sự tương thông với các tín tức tinh hoa của trời. Nơi có ngọc quý cây cối thường xanh tốt giống như sự tương thông chắt lọc tinh hoa của đất. Khi chế tác thành vật dụng, ngọc có thể đứng một mình mà không cần đính kèm thứ khác, đây là mỹ đức và công dụng của ngọc. Trên đời hiếm có người không nhìn vào đức của ngọc, giống như người trên đời không thể không coi trọng đạo vậy. Trong Kinh Thi viết: “Lấy gì để nghĩ về người quân tử, người này giống như ngọc tao nhã”, do đó người quân tử mới được coi trọng như ngọc vậy”.
Quân tử ôn hòa như ngọc
Trong “Quốc phong, Tần phong, Tiểu nhung” có câu: “Ngôn niệm quân tử, ôn kì như ngọc.” Lời nói và suy nghĩ của bậc quân tử giống như ngọc quý. Khi nghĩ tới một người quân tử, trước tiên là nghĩ tới phong thái ôn hòa như ngọc quý của họ. Ý nghĩa ban đầu của từ “Quân tử” là “Quân chi tử” (nghĩa là con của bậc quân chủ). Trước đây, trong điển tích của nước Tần, vua Tần phân đất phong hầu, lập nên các nước lân bang phong vương phong hầu. Chư hầu được gọi là quân vương, con của bậc quân vương gọi là quân tử. Vào thời đó, “quân tử” dùng để gọi những người có địa vị cao quý. Theo quan điểm của Nho gia, quân tử không chỉ đơn thuần là chỉ những người có địa vị cao quý hoặc những bậc sĩ phu mà là người ‘Có những biểu hiện của một bậc thánh nhân, là người có nhiều tiêu chuẩn của lễ nghĩa’, là người có phẩm chất đạo đức cao thượng. Trong trường hợp này hàm ý chân chính của “bậc quân tử” là để chỉ những người đã không quan tâm đối với tiền tài và địa vị, là cảnh giới làm người “bần hàn mà vui vẻ, có đầy đủ những lễ nghi cần có”.
Trong “Luận Ngữ – Học Nhi” có ghi, Tử Cống nói: “Nghèo mà không nịnh bợ, giàu mà không kiêu căng, là thế nào?”. Khổng Tử trả lời: “Là như vậy, dù sống trong bần hàn vẫn vui vẻ, giàu có mà hay giúp đỡ người”. Tử Cống lại hỏi: “‘Giống như mài giũa cắt gọt một cách cẩn thận, nên gọi là như thế nào?”. Khổng Tử nói: “Gọi là ban thưởng, khởi đầu có thể cùng đàm đạo, sau đó mới nói cho biết những gì sẽ đến”.
Tử Cống nói: “Trong Kinh Thi nói, ‘một người quân tử tu dưỡng thân cũng giống như đối đãi với một miếng ngọc vậy, có thể bàn luận và cân nhắc về nó’, là ý tứ này?”. Khổng Tử nghe xong liền ca ngợi: “Ban thưởng cho trò, trò có thể nói ra thứ lĩnh hội được mà ngay cả thầy còn chưa nói tới. Vậy là trò có thể cùng thầy đàm luận về Kinh Thi rồi”.
Trong “Thi kinh – Vệ phong – Khấp áo” có câu: “Hữu phỉ quân tử, như thiết như tha, như trác như ma”. Ý nói là, sự nho nhã của một người quân tử cũng giống như một miếng ngọc quý đã được qua cắt gọt mài dũa một cách chi tiết cẩn thận. Cũng giống như câu: “Ngọc bất trác bất thành khí”, đức hạnh tốt đẹp của người quân tử là thông qua Thánh hiền dạy bảo, đồng thời trong cuộc sống không ngừng áp dụng mà tu dưỡng bản thân mới có thể đạt tới.
Do vậy người quân tử thủ đức như ngọc, họ thường là những người hiểu lễ nghĩa và nắm rõ về lễ nghĩa. Trong Lễ Ký – Khúc lễ thượng có viết: ‘Quân tử cung kính tỗn tiết thối nhượng dĩ minh lễ’, người quân tử dùng tinh thần cung kính, ức chế bản thân, nhường nhịn người khác để biểu hiện lễ phép. Chuyện kể rằng, Bác Văn Cường tinh thông các loại sách Thánh hiền nhưng vẫn khiêm nhường, vui làm việc thiện không ngơi nghỉ, người như vậy gọi là bậc quân tử. Người quân tử không phải lúc nào cũng yêu cầu người khác nói mình tốt, cũng không cần yêu cầu người khác lúc nào cũng đối tốt với mình, có như vậy khi kết giao làm bạn mới có thể giữ được trước sau như một.
Theo Epoch Times/San San biên dịch
