Tăng Quốc Phiên từng viết trong cuốn ‘Tăng Quốc Phiên thư gia’ rằng: “Cần kiệm tự trì, tập lao tập khổ, khả dĩ xử lạc, khả dĩ sở ước, thử quân tử dã”. Đại ý là một người tự biết ước thúc bản thân cần cù chăm chỉ, không ngại khó ngại khổ, thì có thể cảm nhận được niềm vui, có thể tuân theo các quy tắc, người như vậy đúng là quân tử.
Người có thể tự ước thúc bản thân chăm chỉ, cần kiệm, ắt có thể tìm thấy niềm vui trong sự vất vả. Ngay trong công việc và cuộc sống bận rộn họ vẫn trải nghiệm được sự hạnh phúc. Họ hiểu rõ và thực hiện theo hết thảy các phép tắc trong xã hội nhưng bản thân lại không cảm thấy bị bó buộc. Trong những giai đoạn khác nhau của đời người, họ đều có thể vinh nhục không màng, thong dong tự tại..
Dưới đây là đôi câu chuyện dạy con tiết kiệm thực hành lối sống giản dị của bậc hiền nhân xưa:
Tư Mã Quang dạy con tiết kiệm, giản dị
Tư Mã Quang là nhà sử học kiệt xuất thời Bắc Tống, sinh ra trong gia đình giàu có nhưng lại sống một cuộc đời vô cùng giản dị, tiết kiệm. Thái độ làm việc của ông vững vàng và kiên định. Để hoàn thành cuốn ‘Tư trì thông giám’ chứa đựng những bài học xương máu từ sự thịnh suy của các triều đại trước nhằm giữ vững cơ nghiệp nhà Tống, Tư Mã Quang miệt mài không ngừng nghỉ làm việc trong suốt 15 năm, kể cả những lúc đau ốm. Ngoài việc dùng thân giáo dưỡng con đức tính kiên trì, ông còn đặt “tiết kiệm và giản dị” làm nội dung quan trọng nhất trong việc dạy con thành tài.
Sự giản dị chất phác của Tư Mã Quang được thể hiện ngay ở trong cuộc sống thường ngày. Ông cho rằng trang phục cần ấm là được, ăn chỉ cần no bụng. Ông cũng thường nói rằng ăn uống mà sung túc thì dễ sinh ra xa xỉ, xa xỉ sẽ sinh ra hoang phí. Vì muốn con trai nhận thức được tầm quan trọng của việc thực hành tiết kiệm, ông đã viết một bài về tầm quan trọng của tiết kiệm. Trong đó, ông không tán thành cách sống xa xỉ, vô độ, cố gắng hết sức đề xướng cách sống tiết kiệm và giản dị.
Trong bản gia huấn dạy con trai Tư Mã Khang, Tư Mã Quang đã viết: “Người có đức hạnh đều bắt đầu từ việc tiết kiệm. Vì nếu biết tiết kiệm thì sẽ giảm tham lam, người có địa vị nếu không tham lam thì sẽ không bị vật chất cám dỗ, có thể đi con đường chính trực. Người không có địa vị nếu không tham làm thì sẽ biết ước chế bản thân, tiết giảm chi phí, tránh phạm tội, giúp cho gia thất êm ấm, sung túc. Vậy nên mới nói: Tiết kiệm là đặc điểm cần có ở tất cả các phẩm chất tốt đẹp. Nếu xa xỉ thì sẽ tham lam, người có địa vị nếu tham lam sẽ tham luyến phú quý, không đi con đường chính trực và mang đến tai họa, người không có địa vị mà tham lam thì sẽ nghĩ đủ mọi cách, hành động tùy tiện, bại hoại gia phong, tổn hại đến sinh mệnh, bởi vậy người làm quan nếu xa xỉ tất sẽ tham ô hủ bại, bách tính nếu xa xỉ tất sẽ sinh trộm cắp tiền tài của người khác. Thế nên: Xa xỉ là tội ác lớn nhất”.
Ông cũng không ngừng dạy con rằng: “Đọc sách cần phải nghiêm túc, làm việc cần phải kiên định, sống phải giản dị tiết kiệm. Từ bề ngoài thì thấy nó không có liên quan gì đến việc quốc gia đại sự, nhưng thực chất nó là cái gốc của gia đình hưng thịnh và đất nước phồn vinh.
Vậy nên, câu “Do kiệm nhập xa dịch, do xa nhập kiệm nan” của ông đã trở thành danh ngôn được nhiều người ghi nhớ. Ý tứ của câu này là từ cuộc sống tiết kiệm giản dị chuyển sang cuộc sống giàu sang thì dễ, nhưng đang sống trong giàu sang mà chuyển về cuộc sống nghèo khó lại rất khó khăn.
Nhờ sự dạy bảo nghiêm khắc của cha mà Tư Mã Khang đã nhận thức rõ được tầm quan trọng của giản dị tiết kiệm ngay từ khi còn nhỏ. Đồng thời ông cũng không ngừng dùng ‘giản dị tiết kiệm’ để tự khắc chế bản thân mình. Sau này Tư Mã Khang từng đảm nhiệm qua các chức quan: Giáo thư lang, Trước tác lang, Thị giảng… Ông cũng dùng học vấn uyên bác, đức tính liêm khiết, cách sống giản dị tiết kiệm của mình để ghi chép lại, lưu truyền cho đời sau.
Phạm Trọng Yêm dạy con sống giản dị tiết kiệm
Phạm Trọng Yêm, một vị quan nổi tiếng vào triều đại nhà Tống, đã trải qua cuộc sống nghèo khổ, cần kiệm ngay từ khi còn nhỏ cho nên lúc làm quan ông vẫn sống rất giản dị, không bao giờ xa hoa mà quên gốc. Nếu không phải là thiết đãi khách thì thức ăn trong nhà ông cũng rất giản đơn. Vợ con của ông cũng sống một cuộc sống chỉ ở mức “cơm đủ ăn, áo đủ mặc”. Tuy vậy, đối với người bên ngoài, ông và gia đình lại vô cùng hào phóng, thường xuyên bố thí, cứu giúp người nghèo khổ.
Khi còn ở Tô Châu, Phạm Trọng Yêm đã mua ngàn mẫu ruộng tốt ở vùng ngoại ô để nuôi sống những người dân bần cùng. Ông thường xuyên dạy con phải sống giản dị, tiết kiệm. Ông thường nói: “Lúc bần hàn, cha đã cùng mẹ của các con phụng dưỡng bà nội. Bởi vì nhà nghèo nên đã không thể phụng dưỡng tốt cho bà nội được. Hiện giờ đã có bổng lộc cao hơn, có điều kiện để phụng dưỡng tốt thì bà lại không còn sống trên đời nữa. Mẹ của các con cũng sớm qua đời, đây là chuyện khiến cha đau lòng nhất. Cho nên, cha sao có thể để các con sống xa hoa thoải mái được, đó là vui hưởng phú quý mà quên mất cái gốc”.
Lúc con trai Phạm Thuần Nhân cưới vợ, bởi vì cô dâu có phần xinh đẹp hơn người nên Phạm Thuần Nhân cảm thấy rất hãnh diện, định dùng tơ lụa đắt tiền để làm màn. Đối với gia đình quan lại khác thì đây là việc rất bình thường nhưng đối với Phạm Trọng Yêm lại là điều không vui vẻ gì. Ông nghiêm nghị nói với con: “Tơ lụa quý là dùng để làm màn sao? Nhà chúng ta xưa nay đều sống cảnh thanh bần giản dị, sao con lại tùy tiện phá hủy gia pháp đi như vậy? Nếu con dám lấy lụa quý làm màn thì cha sẽ ở ngay trong sân mà đốt nó đi”.
Dưới sự dạy bảo nghiêm khắc của Phạm Trọng Yêm mà gia đình họ Phạm trước sau đều giữ được nếp sống thanh bần giản dị. Không chỉ vậy, các con cũng chịu ảnh hưởng của ông mà yêu thích giúp đỡ người khác và vui với việc giúp người nghèo. Họ luôn coi cha như một tấm gương để học tập và noi theo.
Từ lời nói đến việc làm, các con của Phạm Trọng Yêm đều gương mẫu, là những người chính nghĩa, dám nói thẳng, yêu thương dân. Họ đều nổi tiếng thanh liêm, tác phong giản dị, trước sau như một. Bổng lộc làm quan đều dùng phần lớn vào việc thiện, cứu người khốn khó và giúp người gặp nguy nan, tiếp bước và mở rộng chí hướng của cha, trong khi cuộc sống của bản thân họ và gia đình lại vô cùng giản dị.
Bốn người con của Phạm Trọng Yêm thì một người là trợ thủ đắc lực cho cha, một người làm tới chức Tể tướng, một người làm quan Thượng thư, một người làm Thị lang Bộ hộ. Họ đều là người tài đức, quan cao, bổng lộc nhiều, nhưng lại sống một cuộc đời thanh liêm, giản dị. Tất cả là nhờ phương pháp giáo dục con của ông.
***
Làm cha mẹ, ai cũng muốn để lại cho con cháu những điều tốt đẹp nhất. Tuy nhiên dù có để lại cho con bao nhiêu tiền tài thì đó cũng chỉ là vật ngoài thân, dạy con trọng đức hướng thiện, sống giản dị tiết kiệm mới mang lại phúc lành dài lâu. Do vậy mà giáo dục trong các gia đình thời xưa đều lấy việc dạy luân lý đạo đức làm cốt lõi cao nhất.
